پوپولیسم در مدیریت ایران و پیامدهای منفی آن بر ساختارهای اجرایی
پوپولیسم در معنای کلاسیک خود به گفتمانی اطلاق میشود که بر تقابل مردم و نخبگان تأکید میکند و ادعا دارد که تنها نمایندهی واقعی تودههاست. این گفتمان معمولاً سادهسازی مسائل پیچیده، وعدههای هیجانی و تصمیمگیریهای کوتاهمدتگرا را محور عمل قرار میدهد. در ایران نیز پوپولیسم، بهویژه در حوزهی مدیریت عمومی و سیاستگذاری اجرایی، نقش مهمی ایفا کرده و اثرات قابلتوجهی بر کیفیت حکمرانی، کارآمدی سازمانها، شفافیت، عدالت اداری و توسعهی پایدار گذاشته است. در این نوشتار، مهمترین شیوههای بروز پوپولیسم در مدیریت و پیامدهای منفی آن بر ساختارهای اجرایی ایران بررسی میشود.
جلوههای پوپولیسم در مدیریت ایران
تصمیمگیریهای کوتاهمدتگرا
پوپولیسم عمدتاً برای جذب حمایت عمومی فوری شکل میگیرد؛ بنابراین تصمیمات مدیریتی برخلاف اصول برنامهریزی توسعه، غالباً کوتاهمدت، نمایشی و بدون پشتوانه کارشناسی اتخاذ میشوند. در ایران نیز مواردی مانند اجرای طرحهای شتابزده، توزیع منابع بدون مطالعهی کافی و اقداماتی که بیش از آنکه حل مسئله باشند اعلام حل مسئله محسوب میشوند، از این الگو تبعیت میکنند.
اولویت دادن به نمایش بهجای کارآمدی
یکی از شاخصههای مهم پوپولیسم، توجه افراطی به ظاهر عملکرد به جای کیفیت اقدامات است. در مدیریت ایران، این رفتار را میتوان در موارد زیر مشاهده کرد:
- برجستهسازی جلسات و بازدیدهای میدانی بهعنوان اقدام مؤثر
- انتشار گستردهی گزارشهای تبلیغاتی
- بزرگنمایی پروژههای کوچک بهعنوان دستاوردهای بزرگ این فرآیند باعث میشود مدیران تصویرسازی را جایگزین نتیجهسازی کنند.
حذف یا نادیدهگرفتن متخصصان
پوپولیسم بهطور طبیعی با تخصصگرایی در تعارض است؛ زیرا متخصصان معمولاً با تحلیلهای منطقی مانع اتخاذ تصمیمات هیجانی میشوند. در مدیریت ایران، این امر در چند جلوه قابل مشاهده است:
- بیتوجهی به کارشناسان و اتکا به حلقههای محدود مشاوران
- انتصابهای سیاسی به جای انتصابهای شایستهسالارانه
- بیاعتنایی به مطالعات علمی و پژوهشی این روند باعث ضعیفتر شدن ظرفیت فکری دولت و کاهش کیفیت حل مسئله میشود.
وعدهگرایی افراطی
مدیرانی که رویکرد پوپولیستی دارند معمولاً مجموعهای از وعدههای بزرگ، مبهم و غیرقابل تحقق ارائه میکنند. این وعدهها اغلب بدون توجه به منابع مالی، ساختارهای قانونی یا توان اجرایی اعلام میشوند. در ایران این موضوع خود را در طرحهایی مانند:
- برنامههای وسیع اشتغالزایی بدون پشتوانه
- وعدههای فوری برای حل بحران مسکن، آب یا تورم
- ادعاهای بزرگ دربارهی کاهش نابرابری نشان داده است. این وعدهها گرچه حمایت عمومی کوتاهمدت را جلب میکنند، در بلندمدت موجب بیاعتمادی گسترده نسبت به نظام اداری و مدیریتی میشوند.
پیامدهای منفی پوپولیسم در ساختارهای اجرایی ایران
تضعیف نهادهای کارشناسی و سیاستگذاری
پوپولیسم بر پایهی بیاعتمادی به نخبگان بنا شده است؛ بنابراین نهادهای کارشناسی مانند سازمانهای برنامهریزی، شوراهای تخصصی و دانشگاهها به تدریج تضعیف میشوند. در ایران، این امر منجر به:
- کاهش کیفیت فرایندهای سیاستگذاری
- تصمیمات پرهزینه و کمفایده
- قطع ارتباط بین سیاست و دانش شده است.
وقتی تصمیمگیری بر اساس ارادهی فردی جایگزین سازوکارهای نهادی شود، ساختارهای اجرایی کارآمدی خود را از دست میدهند.
بیثباتی در مدیریت و ناپایداری سیاستها
یکی از مهمترین آسیبهای پوپولیسم، ناپایداری تصمیمات است. چون تصمیمات با هدف کسب محبوبیت اتخاذ میشوند، هر تغییر در فضای سیاسی منجر به تغییر ناگهانی برنامهها میشود. در ایران، این وضعیت پیامدهایی مانند:
- تغییر مداوم مدیران و سیاستها
- توقف طرحهای نیمهتمام
- افزایش هزینههای دولت و بخش خصوصی
- ناتوانی در برنامهریزی بلندمدت به همراه داشته است.
بیثباتی اداری یکی از بزرگترین موانع توسعه است و پوپولیسم این بیثباتی را تشدید میکند.
گسترش ناکارآمدی و اتلاف منابع
تصمیمات پوپولیستی معمولاً بر اساس مطالعات فنی یا امکانسنجی اقتصادی اتخاذ نمیشوند، به همین دلیل موجب اتلاف گسترده منابع میگردند. نمونههای متداول این اتلاف شامل:
- تخصیص بودجه به پروژههایی که قابلیت اجرا ندارند
- هزینهکردهای نمایشی و تبلیغاتی
- اجرای طرحهایی که بیش از آنکه مسئلهای را حل کنند، مشکلات جدید ایجاد میکنند در ایران، بخش قابلتوجهی از منابع توسعهای به دلیل چنین سیاستهایی تلف میشود.
افزایش فساد اداری
پوپولیسم در ساختارهای اجرایی معمولاً با شخصیسازی قدرت همراه میشود. از آنجا که مدیر پوپولیست خود را نمایندهی واقعی مردم معرفی میکند، ممکن است کنترلهای نهادی و قانونی را دور بزند. این رفتار زمینهی افزایش فساد را فراهم میکند.
در محیطهای پوپولیستی:
- نظارتها تضعیف میشود
- شفافیت قربانی سرعت و هیجان تصمیمگیری میگردد
- انتصابات مبتنی بر وفاداری سیاسی جای شایستگی را میگیرد بنابراین، ساختار اداری در معرض فساد سیستماتیک قرار میگیرد.
کاهش اعتماد عمومی به نظام مدیریتی
پوپولیسم گرچه میتواند در کوتاهمدت نوعی هیجان و امید اجتماعی ایجاد کند، اما وقتی وعدهها محقق نشوندکه معمولاً چنین است موجی از بیاعتمادی و سرخوردگی در جامعه شکل میگیرد. در ایران، عدم تحقق مکرر وعدههای اقتصادی، اجتماعی و اداری موجب:
- کاهش مشارکت اجتماعی
- بیاعتمادی به مدیران و نهادهای اجرایی
- افزایش بدبینی نسبت به سیاستها و برنامهها شده است.
اعتماد عمومی سرمایهای حیاتی برای ادارهی کشور است، و پوپولیسم یکی از مهمترین عوامل فرسایش آن محسوب میشود.
جلوگیری از اصلاحات ساختاری
اجرای اصلاحات اقتصادی، اداری و سیاسی نیازمند تصمیمات دشوار و گاهی نامحبوب است. اما مدیر پوپولیست که محبوبیت را هدف اصلی میداند، از اتخاذ چنین تصمیماتی پرهیز میکند. در ایران، این رفتار باعث شده است:
- اصلاحات اداری به تعویق بیفتد
- ساختارهای ناکارآمد تداوم یابند
- مشکلات قدیمی انباشتهتر شوند به این ترتیب پوپولیسم اصلاحناپذیری دستگاه اجرایی را تشدید میکند.
راهکارهای کاهش تأثیر پوپولیسم در مدیریت ایران
- تقویت نهادهای تخصصی: هر چه فرآیند تصمیمگیری بیشتر بر اتکا به مراکز پژوهشی، دانشگاهها و نهادهای کارشناسی باشد، احتمال غلبهی تصمیمات هیجانی کاهش مییابد.
- شایستهسالاری در انتصابات: کاهش تأثیر ملاحظات سیاسی در انتصاب مدیران و ایجاد سازوکارهای ارزیابی مبتنی بر عملکرد، یکی از مهمترین راهها برای مقابله با پوپولیسم ساختاری است.
- شفافیت و پاسخگویی: اطلاعرسانی دقیق، انتشار دادههای عملکردی و تقویت رسانههای مستقل باعث میشود مدیران نتوانند با اقدامات نمایشی جای نتایج واقعی را بگیرند.
- آموزش عمومی و تقویت سواد رسانهای: هر چه جامعه بهتر بتواند وعدهها را تحلیل و ارزیابی کند، تأثیر پوپولیسم کمتر خواهد شد. ارتقای آگاهی عمومی از روشهای فریب افکار عمومی میتواند نقش مهمی در پیشگیری از سیاستهای پوپولیستی داشته باشد.
جمعبندی
پوپولیسم در مدیریت ایران با جلوههایی مثل وعدهگرایی افراطی، تصمیمگیری بدون کارشناسی، اولویت دادن به نمایش بر کیفیت و بیثباتی سیاستها، تأثیرات عمیق و بلندمدتی بر کارآمدی ساختارهای اجرایی گذاشته است. این رویکرد نه تنها موجب اتلاف منابع، تضعیف نهادهای تخصصی و افزایش فساد میشود، بلکه اعتماد عمومی به نظام اداری را نیز کاهش میدهد و مانعی جدی برای اصلاحات ساختاری به شمار میرود. کاهش نفوذ پوپولیسم تنها با تقویت نهادهای حرفهای، توسعه شفافیت، اجرای شایستهسالاری و ارتقای آگاهی عمومی امکانپذیر است؛ راهی که اگرچه دشوار اما برای آینده حکمرانی مطلوب در ایران ضروری است.
دکتر عباس خداپرست
#پوپولیسم #مدیریت #دکتر_عباس_خداپرست #عباس_خداپرست #مدیر #فرهنگ #مردم #شفافیت #عملکرد
